"Un cesto de mazás", un libro imprescindible sobre a represión.

Pasaron algúns anos dende que o cineasta austríaco Günter Schwaiger, coordenador do ciclo “Imaxes contra o esquecemento”, fixera as seguintes preguntas:

Que lles pasa a tantos historiadores españois para que teñan tanto medo á memoria da xente? Dende cando a memoria non serve para testemuñar a verdade? Ou acaso nos xuízos non fan falla testemuñas para condenar a alguén? Xa non vale o testemuño dun fillo que veu como fusilaron a seu pai para testemuñar o horror do fascismo? Chegamos a tal arrogancia académica que as vítimas teñan que pedir permiso ós historiadores para saber se o seu sufrimento foi verdade ou simplemente un espellismo?.

Dende aquela, a consideración das fontes orais foi mudando pero son coñecidas as reticencias cara elas de moitos historiadores; é certo que algunhas veces son mal utilizadas, asumidas de xeito acrítico. Como as demais fontes, deben ser tratadas con rigor e ser obxecto de, como mínimo, as mesmas cautelas. Se hai un campo onde estas fontes son imprescindibles é no da investigación sobre a represión, no que contribuíron a abrir novas liñas de traballo e a prestar atención a parcelas esquecidas ou pouco tratadas nas publicacións. Houbo sectores da poboación que non contaron co mesmo acceso á produción de documentación escrita que tiveron outros máis privilexiados; tamén houbo actuacións represoras que apenas deixaron pegadas na documentación: prisión gobernativa, rapados e outras aldraxes a mulleres, participantes nos “paseos”, etc.

Ademais os testemuños orais achegan a dimensión máis humana da historia: os sentimentos, as emocións, a experiencia de como viviron os feitos as vítimas e os seus.

Todo o anterior ven a conto da publicación dun libro baseado fundamentalmente na historia oral: “Un cesto de mazás. Memoria das vítimas do 36 e do tempo que veu”, do que é autora Montse Fajardo Pérez, que xa fixera unha incursión, máis limitada, nesta temática co libro Matriarcas. Mulleres en pé de vida; de feito, a especial sensibilidade de Montse sobre o papel desempeñado polas mulleres está presente en cada un dos apartados do seu novo libro.

Ao meu entender “Un cesto de mazás” é un exemplo de como se debe facer historia a través das fontes orais; detrás de cada unha das historias que nos conta hai un exhaustivo traballo de documentación, de consulta de fontes arquivísticas e hemerográficas, de contraste de informacións, que permite á autora combinar na narración o punto de vista interno, limitado, propio dos relatos da memoria, co externo, global, propio dos historiadores.

Seguindo ao profesor Fontana, o historiador debe tentar acadar o máximo rigor e veracidade posibles, non ocultar nin manipular fontes, pero non ten por que ser neutral (e de feito ningún o é). Montse Fajardo non presume de distancia nin de neutralidade: “ Si, é verdade, eu estou dun único lado, do lado das vítimas. De todas as vítimas. Do único lado en que podería estar: o dos silenciados”

O libro consta de dezaseis apartados, dezaseis historias nas que aparece a loita pola vida, os sufrimentos das vítimas e as súas familias tras o golpe de estado franquista. É un libro duro, emotivo, que chega ao corazón, no que aparece o mellor das persoas (a solidariedade, o compromiso, a bondade...) pero tamén a maldade, a crueldade, dos verdugos e de sectores da poboación que se sumaron ao carro dos vencedores e que insultaban, delataban e perseguían aos “roxos”.

As mazás do cesto rompen o silencio e cóntannos a súa historia. A xeito de exemplo, só un parágrafo do capítulo “O carpir dos barcos” que trata da familia do sindicalista de Marín Amando Iglesias:

Tiña 74 anos cando enfermou. Manuela a Bichona perdeu a memoria, pero nin con esas logrou esquecer o que pasou. Nunca. Sempre estaba co seu home a voltas e unha tarde, cando tiña 77, díxolle á súa neta que ía deitarse pero non foi para a cama, saíu da casa, botou a andar e durante días non se soubo nada dela. Ao cabo dunha semana atoparon o seu cadáver no río, moi preto de onde fusilaran a Amando. Fora onda el pero como non vía ben debeu caer na auga. Aquel día Manuela saíra da casa para facer de novo o camiño que fixera detrás da camioneta, o camiño que fixera co ataúde do seu home ás costas, sen saber que esta vez levaba ao lombo a súa propia morte. Porque a ela tamén a mataron eles. A ela tamén.

En resume, un libro de lectura imprescindible para entender a verdadeira dimensión do terror implantado a partir do 20 de xullo de 1936.

"...y de genio levantisco". Elisa Fernández Gracia.

Aparte das tres persoas que faleceron, non hai moita información contrastada sobre o número de feridos entre as persoas que, o 20 de xullo de 1936, formaban parte dos grupos que estaban nas inmediacións do goberno civil e do concello en Pontevedra. Unha delas foi Elisa Fernández Gracia, solteira, de vinteún anos, de Campolongo, con domicilio na praza da Constitución; pertencía a unha familia de esquerdas pois era irmá de Germán Fernández Gracia, afiliado a Izquierda Republicana, quiosqueiro da estación do tren, que foi fusilado o 28 de decembro de 1936. Elisa tiña militancia socialista e era asistente habitual a manifestacións e desfiles das milicias. Os informes do concello e da Guardia Civil (pouco fiables e contraditorios en moitos casos) afirman que “observa buena conducta, es de ideas comunistas y de genio levantisco” ou “formaba parte de las milicias femeninas yendo uniformada en las manifestaciones.” Foi unha das mulleres pontevedresas procesada por participar no intento de rapto de mulleres de militares; esta causa acabou en sobresemento por non haber probas suficientes para condenalas.

O 20 de xullo, Elisa, a súa cuñada Carmen Abuín e outras mulleres estiveran na alameda pontevedresa ata cerca das oito da tarde; cando soaron os disparos das tropas que saían do cuartel de artillería atopábanse diante do concello. Elisa foxe cara a zona da igrexa de santa María e foi alcanzada polos disparos. Nun primeiro momento levárona á Policlínica e logo ao Hospital; nos primeiros días de agosto condúcena ao cárcere instalado na Escola Normal.

Comezaba así un tempo de cárcere, a disposición gobernativa, no que destacou polo seu carácter forte e durante o que tivo algún incidente con membros da Guardia Cívica que facían garda no cárcere. Algúns destes “cívicos” mantiñan un trato degradante cara ás reclusas. Aparece documentado un incidente ocorrido en outubro de 1937 entre Elisa e o garda cívico Amadeo Salustio, portugués, que estaba vixiando o reparto do almorzo no departamento de presas políticas; o “cívico” denuncia que Elisa fixera 

señales con las manos hacia los reclusos que se encontraban en el pasillo; como asimismo levantando el puño; en vista de lo cual el que declara, dirigiéndose a la misma le recriminó de una manera enérgica por su manera rebelde de proceder, diciéndole “que no lo volviese a hacer, pues de lo contrario le pegaría dos tiros” esto lo dijo con el objeto de atemorizarla.

 Elisa recoñoce que tivera discusións co “cívico”, con quen tiña enemistade pois aquel sempre se metía con ela dicíndolle que o seu irmán estaba moi ben fusilado e que en vez de dous tiros deberían darlle catro. Tamén asegura que Amadeo Salustio sempre a molestaba con frases como  

Que querían el amor libre, que ya lo teníamos. Y que el día menos pensado él, tenía medios para darle a la declarante y a las que ya fueran puestas en libertad Maruja Fandiño y una tal Rosalía de Villagarcía, un paseo.

Declaracións de varias testemuñas e o recoñecemento do lugar dos feitos parecen darlle a razón a Elisa fronte ás acusacións e, o 16 de decembro de 1937, o auditor pide o sobresemento provisional da causa por non desprenderse do actuado indicios suficientes para estimar a perpetración dun delicto.