sábado, 16 de marzo de 2024

Falanxistas de Bueu.


Non é tarefa doada a pescuda sobre militancia e actividades da Falanxe; a sistemática destrución dos fondos documentais relacionados co Movimiento Nacional dificulta ou, ás veces, impide abordar o tema cun mínimo de rigor. Aínda así, a existencia de documentación que, por diversas razóns, sobreviviu á queima e que se atopa dispersa en arquivos municipais, provinciais e estatais, así como o baleirado das hemerotecas, posibilita unha aproximación fiable para certas localidades.

En novembro de 1941, o ministro secretario xeneral do Movimiento, José Luis Arrese, pon en marcha unha depuración interna que afecta toda a afiliación falanxista; esta tarefa vai demorarse no tempo e non remata ata principios de 1945. A finalidade era eliminar das filas falanxistas militantes non compatibles cos seus principios e que utilizaban a pertenza a Falanxe como cobertoira para outros fins.

O proceso esixía uns inxentes trámites burocráticos, con informes do servizo de investigación e dos xefes locais e declaracións individuais de antecedentes. Ao iniciarse a depuración pechouse a admisión de novos membros. Nos lugares nos que se conserva, a documentación xenerada proporciónanos unha valiosa información; o carácter parcial dos fondos conservados procuramos suplilo a través doutras fontes.

Neste artigo abordamos a composición da Falanxe no concello de Bueu dende 1936 ata 1951.

En setembro de 1940 había un total de 127 militantes; no ano 1943 son informados no proceso de depuración 125 e o 2 de marzo de 1945, rematado xa o proceso depurador, quedan un total de 82, dos que 73 teñen a categoría de militantes e 9 a de adheridos. Os adheridos eran unha sorte de afiliados de 2ª categoría, sen dereitos e que nun prazo de cinco anos decidíase se merecían pasar a ser militantes ou se decretaba a expulsión.

Só puidemos documentar 4 militantes “camisas vellas”, ou sexa con afiliación anterior ao golpe militar: Rogelio García Fernández, Emilio Juncal Malvido e Salvador Lago Carballo, que ingresan o 30 de abril de 1936 e Juan Menduiña Pastoriza que o fai o 15 de xullo dese ano (noutro documento afírmase que foi o 25). Tres afílianse o 18 de xullo, Ignacio Lis Lombos, Francisco e José Loira Franco. O 21 de xullo de 1936, un día despois do golpe en Galicia, ingresan Antonio Cerviño Martínez, José Diz Paz, José Lis Alonso e José Gil Rúa. Ao longo dese mes afílianse José Collazo Iglesias, Perfecto García Lemos, Ignacio Lis Alonso, José María e Antonio Massó García, Anselmo Rivas Vilariño, Manuel García Pousada, Francisco Pazos Pazos e Elías Regueira Alonso.

Algúns deles parece que xa participaban en actividades falanxistas na clandestinidade antes de ingresar oficialmente pois hai referencias da asistencia a reunións clandestinas de Antonio Cerviño.

Un feito a destacar é a presencia, nas primeiras semanas, dun significativo número de afiliados procedentes do partido galeguista, ao redor dunha ducia. Deles cinco son depurados favorablemente no 1945 (Antonio Cerviño, José Collazo, Manuel Dopazo, Manuel Fontán e Perfecto García), no ano 1951 xa non aparece ningún.

No ano de 1951 causan baixa, a maioría a petición propia, 28 afiliados, ou sexa, aproximadamente a cuarta parte do total.

O decreto de unificación de abril de 1937 dá lugar a un elevado número de ingresos, todos con data do 18 de xullo de 1937) procedentes da Garda Cívica. A maioría eran persoas que pola súa idade encadráranse nesta milicia; entre eles atopamos persoas que tiveran destacada participación política en etapas anteriores. Non son ben vistos polos falanxistas de primeira hora e os informes da xefatura local así o denotan; algúns deles pedirán a baixa aducindo elevada idade ou deixan de participar en actos e de pagar as cotas como forma discreta de darse de baixa.

A modo de exemplo do afirmado anteriormente, destacamos algúns deles.

Juan Cestay Cerviño, afiliado ao partido galeguista. “No posee disciplina ni espíritu falangista de ninguna clase sin que haya asistido jamás a concentraciones y actos celebrados por esta jefatura local”. Merece mal concepto e considérano estraperlista; a Fiscalía de Taxas impuxéralle unha multa de 10.000 pesetas.

José García Posada, industrial, fora alcalde na Ditadura de Primo de Rivera. Solicita a baixa por idade.

Attilio Gaggero Moresco, industrial, membro do partido fascista italiano. Non asistía a actos falanxistas, informan que se afiliou a Falanxe por comenencia. Proponse a baixa por non merecer confianza pero foi depurado favorablemente e figura como adherido no 1945.

Gaspar Massó García, industrial, afiliado ao partido galeguista, no informe afírmase que tamén militou na Unión Patriótica de Primo de Rivera (cabo do somatén) e en Acción Popular. Presidente da Unión de Fabricantes de Conservas. Membro da saga dos Massó, moi influínte na Falanxe e na política local. A xefatura local informa que votara ás dereitas e puxera a disposición dos votantes deste sino o seu coche e os da empresa. No 36 negáranlle o ingreso na Falanxe sendo admitido o 18 de xullo do 37, na categoría de adherido, pois non o consideran apto para militante e tiña pouco espírito falanxista. Axudou economicamente ao partido en varias ocasións. No ano 1939 foi sancionado polo gobernador civil Gómez Cantos con 1.500 pesetas por “pronunciar frases incorrectas y protestar en tonos airados contra lo dispuesto por la Superioridad sobre la expedición de salvoconductos”. Foi procurador en Cortes polo sindicato (vertical) da pesca.

Víctor Carballo Castiñeiras, armador, alcalde durante a monarquía. Solicita a baixa por idade.

José Rey González “Sarillo”, industrial, fora simpatizante da Fronte Popular e no 36 votara á esquerda. Non asiste ás reunións. Ao rematar a guerra solicitara a baixa.

Luis Pimentel Gil, médico, membro da xestora da primeira corporación republicana. Afírmase que nos primeiros días fora detractor da Falanxe. “Su moralidad política es bastante susceptible a la concupiscencia criticando en reuniones la árdua labor desarrollada por Falange”. Non merece a militancia. Foi concelleiro e delegado de Auxilio Social.

A continuación ofrecemos un listado, (non exhaustivo) de afiliados á Falanxe de Bueu e cargos ocupados.

Antonio Cerviño Martínez, industrial, galeguista. O día do golpe presentouse ás autoridades, pasou polo Polígono Janer de Marín onde lle facilitaron armamento, prestou servizos no cuartel da Garda Civil de Pontevedra ás ordes do capitán Pardo. Regresa a Bueu e forma a JONS local. Marcha á fronte como voluntario na Centuria de Zapadores de Marín mandada polo alemán “capitán Bruno”. Foi o primeiro xefe local de Bueu.

Francisco Domínguez Sobral, estudante, alférez provisional, voluntario na fronte. Subxefe da Falanxe desde finais de agosto de 1936 ata o 1 de xaneiro de 1937. Asesor técnico de atletismo no SEU de Compostela a finais de 1942.

Perfecto García Lemos, oficinista, galeguista. Presentouse o primeiro día “habiendo prestado servicios de armas y otros de gran confianza”. Delegado local de Organizaciones Juveniles (O.J.), secretario e delegado sindical local, xefe local de estadística e colocación, delegado local de obras sindicais de Artesanía, Previsión Social e Educación y Descanso. Alcalde en 1938.

Víctor Labaca García, oficial de artillería, xefe local de milicias.

Félix Lis Alonso, avogado, xefe local.

Ignacio Lis Alonso, médico, xefe local do Movimiento, xefe local do departamento médico de FE y de las JONS, médico asesor de milicias, delegado local da Frente de Juventudes, delegado local de Información e Investigación, asesor médico de Auxilio Social, tenente alcalde.

José Lis Alonso, perito industrial. Presentouse no Polígono Janer e estivo ás ordes do capitán Pardo en Pontevedra. Encargouse da dirección da fabricación de bombas e outros materiais de guerra na fábrica de Massó co grao de sarxento. Xefe local de milicias, delegado sindical local e xefe local do partido.

Dentro da familia Lis, un deles, Luis Lis Alonso, pertencera á Agrupación Socialista “pero sin actuación alguna”. Por outra parte, asistira a todas as reunións clandestinas da Falanxe para as que fora solicitado polo xefe Antonio Cerviño, estivera presente no enterro e funeral do “camarada caído” Secundino Esperón. Voluntario na Legión Gallega e fundador das JONS locais.

José María Massó García, conserveiro. Concelleiro e alcalde, xefe local, deputado provincial e xefe da 2ª liña. Foron soados os seus enfrontamentos con Camilo Davila Davila, antigo militante da URD, alcalde na Ditadura de Primo de Rivera, delegado de orde pública, que fora nomeado alcalde por Bastarreche nos primeiros días tras o golpe. As desavinzas (frecuentes entre os falanxistas da localidade) eran por a maior ou menor intensidade represora.

Antonio Massó García foi delegado de administración e de Prensa e Propaganda. Acusárono de irregularidades económicas.

Salvador Massó García, médico, delegado local de Información e Investigación, asesor sanitario das Organizaciones Juveniles e delegado local de Prensa y Propaganda.

Gerardo Martínez Estévez, mariñeiro, delegado local de agricultura e delegado parroquial de Beluso.

José Novio Fornos, oficinista, xefe de cadetes, administrador de Falanxe e secretario contador da Delegación Nacional de Sindicatos na localidade.

Francisco Pazos Pazos, delegado local das O.J., delegado local de Tesorería y administración do partido, secretario e xefe local, xefe da 3ª escuadra de 1ª liña.

Antonio Puig Davila, xefe local de milicias.

Francisco Puig Martínez, técnico de conservas, xefe da Garda Cívica. Delegado administración de FET.

En canto a composición por actividade, os grupos máis importantes de afiliados eran os mariñeiros (25%) e os obreiros e autónomos (18%) seguidos de oficinistas e empregados (12%). Os industriais supuñan o 9%, comerciantes e xornaleiros o 6% cada un, os funcionarios e os mestres, cada grupo o 5%.

 

miércoles, 21 de febrero de 2024

Repoboación forestal, resistencia veciñal, fábrica de celulosa...

 


Os montes do común eran unha fonte básica para a subsistencia da economía veciñal. Os pastos, as landras e as castañas proporcionaban alimento a rabaños de animais (cabras, ovellas, vacas...), as leñas secas e piñas utilizábanse como combustible nas lareiras e cociñas de ferro; o toxo e a broza servía como cama do gando e, posteriormente, sería o esterco para os campos. As pedras tamén se utilizaban nas construcións.

Xa en anos anteriores á 2ª República se levaran a cabo repoboacións forestais pero na inmediata posguerra incrementouse esta política repoboadora, que levou consigo a perda do uso veciñal de gran parte da superficie do monte comunal. As deputacións, que achegan os terreos (propios, dos concellos, comunais ou de particulares que se adhiren) xunto co Patrimonio Forestal do Estado, son os grandes impulsores e contan coa colaboración dos concellos, que poñen os montes á súa disposición. Algúns dos máis importantes defensores da repoboación en etapas anteriores, como Daniel de la Sota ou Rafael Areses, son referencias destacadas logo do golpe de estado do 36.

Créanse os consorcios forestais e os beneficios da venda das madeiras repártense de xeito proporcional entre os tres organismos que os integran: Deputación (35%), Patrimonio Forestal do Estado (25%) e concellos propietarios (40%). A xunta provincial encargada de dirixir o proceso está composta por un presidente (Patrimonio Forestal do Estado), un vicepresidente (Deputación), dous representantes dos concellos consorciados, o xefe do servizo forestal da Deputación e o xefe provincial de FET y de las JONS.

Para efectuar as tarefas de plantación e evitar os danos causados polo pastoreo, cércanse os montes mediante postes de pedra (cada 5 m.) e arames; a parte que se reserva fóra do cercado para aproveitamento da veciñanza mediante pastos, leñas e esquilmos, é discrecional e sempre subordinada ás necesidades da repoboación. Na maioría das veces resulta insuficiente e son numerosos os casos de reclamacións; no ano1941, veciños de Campañó e Alba solicitan a rectificación da liña de plantación por non quedar espazo para pastoreo; noutras localidades repítense estas peticións que, maiormente, teñen resposta negativa.

Diante dos prexuízos causados, a veciñanza articula estratexias de resistencia cun variado repertorio de accións. Unha das máis estendidas ten que ver coa provocación de incendios na “forestal”. O bo coñecemento do terreo e o tipo de especies empregadas nas plantacións (piñeiros, eucaliptos) facilita o éxito. Esta acción vese complementada por tácticas de resistencia pasiva mediante a abstención ou o entorpecemento das tarefas de extinción. Xa en etapas anteriores aos consorcios do franquismo se empregara esta táctica.

Son moi numerosas as novas sobre incendios, xa no ano 1937 hai grandes incendios na Portela, O Xiabre e no Castrove tendo que intervir o exército e falanxistas; en diversos plenos da Deputación trátase o asunto. A modo de exemplo, incendios en zonas repoboadas de Ponte Sampaio, Pazos de Borbén, Xeve, O Morrazo.... Sobre os autores, o xornal falanxista El Pueblo Gallego (15-9-1937) afirma:

Los montes no arden solos. Alguien INTENCIONADAMENTE, provoca estas catástrofes, que, además, muchas veces, ponen en peligro las propias haciendas y vidas de los campesinos.

Esos incendiarios – acaso derrotistas, a buen seguro marxistas, ya que del marxismo es la exclusiva de los incendios, de las destrucciones, de los robos – son unos canallas, unos grandes criminales, a quienes hay que perseguir, descubrirlos a todo trance, para aplicarles el inmediato y severo castigo que merece su criminalidad.

O 7 de outubro de 1945 prodúcese un incendio en S. Adrián que chega ata o monte Xaxán; os alcaldes de barrio de Currás e Domaio non acoden a apagalo a pesar dos toques de alarma, só se acercan algúns veciños ao día seguinte; dáse conta ao gobernador para impoñer sancións por falla de auxilio. O 10 de outubro dese ano, nun incendio en Xeve só acoden 8 veciños de Maúnzo pero non acoden os de Santa Cruz nin os dos Fontáns. O 10 de setembro de 1941 tamén se denuncia a falla de asistencia e colaboración de veciños de Vilaboa. Na sesión da Deputación pontevedresa do 23-10-1946, denúnciase que en varios lugares os alcaldes de barrio requiridos non acudiran a apagar o lume. No incendio da Chan de Baxil, en xullo de 1938, que causou uns danos de 10.165,60 pesetas, o servizo forestal supón que “haya sido provocado intencionadamente y que los autores deben ser vecinos de Domaio”.

O pleno deputacional do 29 de setembro de 1937 tomou o acordo de pedir ao gobernador que tomase medidas para investigar os autores dos repetidos incendios nos montes. O servizo forestal fai notar que a repetición dos lumes “con una contumacia verdaderamente criminal” fai que se inste a investigar e tomar medidas extraordinarias, que serían en beneficio da economía nacional. Autorízase que o enxeñeiro director do servizo reforce a vixilancia nocturna e diúrna. Ademais do servizo de gardería, dotado con carabinas Destroyer, participa activamente a Garda Civil obrigando a veciñanza a participar na extinción.

Outra táctica de oposición consiste nos danos nas árbores (cortar ou arrincar as plantas) e na invasión cos rabaños da zona replantada. Son numerosas as sancións impostas por “pastoreo abusivo” e danos ás plantacións.

En ocasións as accións son de moita importancia; no ano 1950, na zona do Acival, atácase directamente os cercados e destrúense. Prudencio Landín, apoderado do contratista encargado dos traballos (José María Ceballos), dá conta do sucedido:

En este monte y en todo el perímetro fueron derribados unos 600 postes (asunto en el que intervino la Guardia Civil de Campo Lameiro) y, repuestos nuevamente por el destajista, otra vez fueron derribados y rotos. Esta segunda vez no fueron levantados.

Unha das finalidades das repoboacións desde os primeiros momentos tiña que ver coa fabricación de celulosa. Empresas de fabricación de pasta de papel como SNIACE (Sociedad Nacional Industrias Aplicaciones Celulosa Española S. A.) ofrécense a facer convenios para plantar eucaliptos e crear unha fábrica de celulosa en Pontevedra; así llo comunica (1951) o director xeral, Eugenio Calderón Montero-Ríos, ao presidente da Deputación. Por certo, Eugenio Calderón fora nomeado en setembro de 1936 subdelegado de Orde Pública en Pontevedra nunha negra etapa caracterizada pola eliminación extraxudicial de desafectos ao golpe militar.

Como veremos, os grandes impulsores da fábrica de celulosa foron un grupo de enxeñeiros de montes da Deputación e do Patrimonio Forestal do Estado, con valedores políticos entre os que destaca Daniel de la Sota.

Xa en setembro de 1937, os enxeñeiros Rafael Areses (xefe do distrito forestal) e Diego Terreros (enxeñeiro encargado do servizo) presentan unha instancia á Deputación sobre a procedencia de interesar da superioridade que facilite a instalación en Pontevedra dunha fábrica de pasta de papel. Está acompañada dunha memoria elaborada polo tamén enxeñeiro de montes Ignacio Echeverría. Nela trátanse aspectos técnicos e económicos que se poden ofrecer para unha fábrica de pasta química á sosa e de pasta kraft.

No mes de outubro, visita a provincia o Inspector General de Montes Rafael Baró; percorre os montes repoboados acompañado dunha comisión de deputados provinciais, dos enxeñeiros do servizo de repoboación Terreros e Basanta, de Rafael Areses e dun enxeñeiro designado pola Junta Técnica del Estado, para estudar as posibilidades de instalación da fábrica. Baró considerou a repoboación “adecuadísima para el objeto a que se pretende destinar”.

A futura fábrica de pasta levaríase a cabo nun proxecto independente das papeleiras xa existentes. No pleno da Deputación do 12 de abril de 1957, o presidente, Luis Rocafort Martínez, informa da constitución da xunta xeral da “Sociedad de la Celulosa de Pontevedra”, da que era conselleiro. Precisa que a fábrica necesitaría 150.000 m3 de madeira ao ano e que o ano anterior, só na provincia pontevedresa, cortáranse 247.000 m3.

Neste proxecto, auspiciado polo Instituto Nacional de Industria (INI), as interrelacións entre empresa e a Deputación son tan notorias que o enxeñeiro do servizo forestal da entidade, José Taboada Lobit, simultanea o emprego co de delegado da Empresa Nacional de Celulosa. Non parece moi exemplar o asunto e a Deputación césao (13-2-1959) por incompatibilidade. Posteriormente o Tribunal Supremo falla a favor de Taboada pero, a finais de 1960, o propio enxeñeiro solicita o cese voluntario, precisamente por incompatibilidade.

A posta en marcha da fábrica, que tamén foi obxecto dunha forte resistencia veciñal, ocasionou unha serie de problemas. As repercusións no medio pola súa localización nunca se tiveran en conta seriamente. No pleno provincial do 3 de agosto de 1963, ao tratar da renuncia do concello de Poio para efectuar obras de acondicionamento na praia de Lourido, afírmase:

Y resultando que el Ayuntamiento para fundamentar el cambio alega que dada la proximidad de la playa, que se pretendía acondicionar, al emplazamiento del complejo industrial de “Celulosas de Pontevedra S.A.” y toda vez que dicho complejo, como es público y notorio, por las causas que sean, provoca la emanación de olores nauseabundos y de resíduos de espuma procedente de los estanques de lavado, así como de productos de transformación no recuperables, que en muchas ocasiones invaden las playas de la ría, en especial la que nos ocupa, lo que practicamente elimina la afluencia de veraneantes y turistas y, en definitiva, lleva a la conclusión de considerar absurda, al menos mientras no sean corregidas las deficiencias apuntadas, la inversión de la subvención de referencia en las obras citadas, no siendo por ello rentable el gasto.

domingo, 28 de enero de 2024

A liberdade tiña un prezo.


Na represión económica hai moitos aspectos a considerar, máis alá do que poderíamos chamar represión económica regulada, ou sexa a derivada da variada lexislación sobre responsabilidades políticas. A propia política económica autárquica na posguerra non deixa de utilizarse como medio de recompensa e de afianzamento de lealdades para os afíns e como castigo a desafectos; tamén a existencia de redes de carácter mafioso de falanxistas, “cívicos” ou funcionarios do réxime, que varios colegas temos tratado nalgunhas publicacións.

Un aspecto máis a analizar é o das pretendidas doazóns patrióticas e subscricións varias. Interminables listados de doantes enchían os xornais nos primeiros meses; bastantes eran achegas efectivamente voluntarias de persoas partidarias dos golpistas, que tamén as había; noutras pode intuírse que estaban determinadas polo afán de congraciarse coas novas autoridades e emendar condutas pasadas e outras son as que analizaremos neste artigo.

Estes listados contribuían á propaganda golpista sobre o apoio unánime que recibían da poboación.

Nesta entrada documentaremos a existencia da extorsión mediante multas disfrazadas de doazóns, que se esixían a detidos para obter unha liberdade moitas veces fugaz.

O mecanismo sempre era o mesmo: detención dalgunhas persoas con antecedentes e consideradas desafectas e, despois dalgúns días detidas no cuartel da Guardia Civil ou no da Cívica, esixíanlles unha determinada cantidade de diñeiro, entre cen e mil pesetas, como condición para acadar a liberdade. Se eran “cívicos” os que as pedían non se acostumaba darlle recibo da “doazón”, cousa que era máis habitual se o facían gardas civís. Ao cabo dun tempo, estas persoas volvían a ser detidas e moitas sometidas a procedementos xudiciais militares.

Estas actuacións, tradicionalmente atribuídas a falanxistas e a “cívicos”, podemos documentalas tamén como efectuadas por certos gardas civís, como veremos. En Salcedo eran autores os “cívicos” e na parroquia de Tomeza, da que tratamos hoxe, era o cabo Jesús Barja, o membro da Guardia Civil máis habitual na represión extraxudicial acompañando os homes de Víctor Lis.

Unha variante curiosa era a efectuada pola Guardia Cívica cobrando as supostas multas que as sociedades lle impuxeran aos seus socios; así o explica o oficial desta organización encargado da súa contabilidade:

eran aquellas que impuestas por las sociedades a sus afiliados, no habían sido hechas efectivas todavía por estos, y como se diera el caso de que los multados preferían donar el importe de dichas multas a la cívica, esta recaudaba el importe de tales sanciones impuestas por las sociedades. (Declaración diante do xuíz militar de Manuel Corbal, 16-4-1937.)

Curioso papel o da Guardia Cívica como axente recadador das sociedades revolucionarias!

O comandante Velarde, xefe da comandancia pontevedresa, declara que as cantidades “recaudadas a los extremistas con alguna presión” foran feitas unicamente por parte da G. Cívica pois as da Guardia Civil “fueron siempre en forma voluntaria y espontánea por los donantes”. Ao seu subordinado, o cabo Barja, debía traizoarlle o subconsciente e non tiña claro o de multas e doazóns cando afirma: es lo cierto que los multados, mejor dicho, los donantes”, pero recoñece o descontrol nas finanzas dos “cívicos”: "un tal AFRODISIO, que perteneció a ésta,por irregularidades en la imposición de multas y retención de cantidades, terminó suicidándose".

A continuación relacionamos, a modo de exemplo, algúns dos casos documentados.

A Manuel López (Pintos, Marcón) detéñeno a finais de setembro do 36 no cuartel da G. Civil. Esíxenlle 1000 pesetas. A súa nai, Peregrina López, retira da caixa de aforros 500 pesetas e pídelle a un sobriño o resto. Ambos entregan o diñeiro e liberan a Manuel. Catro meses despois deteno a G. Cívica.

Nas mesmas datas, un grupo de “cívicos” mandados polo cabo Barja detén os irmáns Manuel, Benito e Fermín Couto Rodríguez, veciños de Tomeza. Logo de estar detidos tres semanas, o cabo Barja esixe o pago de 1000 pesetas por liberar a Manuel e de 200 por Benito; a Fermín libérano para ingresar no exército. A muller de Manuel, Amelia Rodríguez, ten que pedir prestado o diñeiro; a Benito permítenlle saír do cuartel para procurar os cartos. No mes de febreiro volven a ser detidos por orde do xuíz militar. Manuel Couto decláralle ao xuíz (30-4-1937) que, como non tiña os cartos, pedíralle ao cabo Barja unha rebaixa, contestándolle o garda que non podía perdoarlle nin cinco céntimos. Ademais “ y como el declarante le dijese que no los tenía, el citado cabo le manifestó que tenía que pagarlas, porque sino otra cosa le iba a pasar”.

Francisco Villaverde declara que Barja lle dixera que para saír en liberdade debía entregar 350 pesetas como “donativo para el Ejército Nacional” nun prazo de 48 horas. Vendeu unha res e pagou.

A Gumersindo Villaverde pídenlle 300 pesetas; ten que vender un becerro e asínanlle un donativo ao “Tesoro Nacional”.

A nai de Gumersindo e de Fermín Pazos Senra confirma a detención destes por Barja e uns “cívicos”. Gumersindo incorpórase ao exército e Fermín pide prestadas parte das mil pesetas que lle esixen e, cando o liberan, marcha para Bos Aires.

A falla de control apréciase no caso de Domingo Lage; a súa dona entrégalle 200 pesetas ao tenente Rivera no cuartel da G. Civil; posteriormente o cabo Barja manda recado á súa casa dicíndolle que como non lle enviara os cartos, co ben que se portara con el.

Un caso parecido de extorsión, que se disfraza de doazón, foi o efectuado coa mestra de Mourente María Alonso, que “doa” 500 pesetas para evitar o rapado do pelo.

Os casos anteriores, coas dificultades e sacrificios que tiveron para reunir o diñeiro (préstamos e venda de bens) poñen en cuestión o que afirmaba o tan citado cabo Barja (26-4-1937)

si bien no había pruebas para instruír los correspondientes atestados contra los mismos, sin embargo como se conocía su actuación precedente al Movimiento, como de carácter revolucionario, y dichos individuos estaban dispuestos a entregar cantidades para el Tesoro Nacional.

Como era habitual, estas actuacións (e outras aínda máis graves) só tiveron a consideración de meras irregularidades administrativas.

 

lunes, 15 de enero de 2024

Contra o esquecemento: Germán Fernández Gracia (e 2)


Non é preciso reiterar que os xuízos militares careceron das mínimas garantías xurídicas; unha delas sería a de poder elixir libremente avogado defensor. Na práctica debían limitarse a elixir dentro dunha lista de oficiais do exército, polo tanto, comprometidos co golpe militar. A maiores, estes oficiais non posuían especial formación xurídica, o que supoñía unha desvantaxe respecto ao fiscal; estaban supeditados xerarquicamente aos membros do tribunal e dispuñan de moi pouco tempo para o estudo do caso e a busca de probas de defensa. Lembremos que, no caso dos sumarísimos, a documentación ponse á súa disposición por un prazo que non podía exceder de tres horas. Habitualmente, limitábanse a solicitar a benevolencia do tribunal e a redución de pena.

Nesta ocasión, o defensor era o alférez de artillería Juan José Astor García de Medrano e implicouse nun grao superior ao acostumado; puidera pensarse que foi debido á amistade co procesado, pois afirma que fora compañeiro seu de instituto.

De todos xeitos non deixa de curarse en saúde ao principio do seu alegado:

[O Glorioso Levantamiento Nacional] libertó a España de las monstruosas garras del marxismo destructor y que las pasiones desatadas dejaron al descubierto bajezas, miserias y crueldades que hacen aparecer a los que hasta hace poco llamábamos hombres, como bestias que tienen que alimentar, con esas nefastas ideas izquierdistas, su inteligencia si se le puede dar tal nombre.

A continuación articula a defensa en varios puntos:

- A declaración dos soldados que detiveran a Germán, que afirman non poder sinalalo como autor.

- As contradicións entre os informes da Garda Civil e da policía, que o encadran en dous partidos distintos ao mesmo tempo.

- Denuncia o apaixonamento dos policías que declaran na súa contra e que non puideran sinalar a identidade dos gardas que lles fixeran as confidencias.

- Sinala que a afiliación a partidos políticos, aínda que fose certa, non estaba penada polas leis anteriormente vixentes.

- No caso de que fose “peligroso agitador” tería que ser sancionado, apercibido ou preso gobernativamente con anterioridade nalgunha ocasión e non o fora, nin sequera en outubro do 34.

Remata a intervención facendo unha apelación de carácter emocional:

Que tengan en cuenta los señores del Consejo que mi defendido al ser hombre solo tuvo la preocupación de formar un hogar al que dedicar todas sus actividades, todos sus cariños, teniendo en la actualidad una niña de corta edad y su mujer embarazada en período avanzado y dos hermanos huérfanos a su custodia, que su familia es de derechas y que solo la fatalidad lo trajo a ese banquillo y que recordando esto que yo acabo de decir se sienta dispuesto a ser benévolo con la desgracia.

Logo da condena a morte, Germán Fernández Gracia dirixe unha instancia (na que se ve a man do defensor) á máxima autoridade militar:

Elevo esta súplica a V.E. para rogarle que tenga en cuenta el ruego de un condenado a muerte, que espera de su reconocida bondad, que sea benévolo conmigo, pues tambien es de Justicia, y me sea conmutada la pena, por las razones que mas adelante expongo.

En estos momentos tan trascendentales para mi, por estar mi vida pendiente de un rasgo de misericordia, quisiera llevar al corazón de V.E. para predisponerlo a mi favor y que no consienta que sea yo el único condenado por los Consejos celebrados en el dia de ayer en Pontevedra. Soy joven sin experiencia casi, y me acusan de ser dirigente, cosa que es absurda dada esa inexperiencia y falta de dotes; en cambio el presidente del Partido Socialista de Cambados y el Alcalde del mismo pueblo, para quien el Fiscal solicitaba la pena de muerte, no han sido condenados por el Tribunal. Sin duda ha habido un error al juzgarme y yo quisiera que V.E. movido por el espíritu de caridad cristiana, se tome la molestia antes de autorizar la sentencia, de revisar el proceso y verá como no hay acusaciones que puedan llevarme a la situación en que hoy me encuentro por culpa de la fatalidad.

La única acusación que contra mi se hace parte de unos agentes de policía, que parece que se han puesto de acuerdo para acusarme ya que son completamente uniformes las declaraciones, y ellos que se han mostrado tan diligentes para acusarme no lo han sido para probar sus acusaciones. Dicen haberme visto decir a unos guardias de seguridad de servicio en el Gobierno Civil que deseaba armas para armar a la gente, ¿pero por qué no dicen quienes eran esos guardias?.... Sencillamente porque no pueden por no ser cierta esa acusación. La plantilla de guardias en esta ciudad es muy reducida, el número de los que entran en servicio en el Gobierno Civil mas aún y sin embargo esos agentes que conocen a todos los guardias de seguridad no son capaces de señalarlos para que vengan a acusarme. ¿Es que por el libro de turno de las guardias no podía saberse quienes eran?...¿Por que tampoco han citado un nombre de los supuestos grupos en que según ellos actué de enlace? Hay que hacer notar que los citados agentes decían que eran de mi ideología. De modo que parece desprenderse de esta afirmación que los conocían cuando sabían su manera de pensar, y sin embargo tampoco citan a ninguno. ¿Por qué esos agentes que para acusarme a mi se muestran tan activos no demuestran su actividadd para acusar a mis inventados cómplices?....Sencillamente porque no existen.

Se me acusa de haber estado en el Gobierno Civil, y sin embargo los testigos que han desfilado en el acto del Consejo, han declarado no ser cierto. Don Basilio Moret en cuya oficina trabajaba yo, dice que yo asistí el día de los sucesos a la oficina normalmente, y los restantes testigos afirman que el citado día estuve paseando con ellos por otros lugares hasta que se produjeron los primeros incidentes, marchándonos cada uno a nuestra casa. Todos declaran que yo no he sido nunca extremista y mucho menos peligroso. Yo he pertenecido al Partido de Izquierda Republicana, o sea que yo he sido republicano pero nunca marxista y mucho menos sindicalista. Ni siquiera pertenecía al Sindicato de mi profesión, el de banca y oficina.

Tal vez la causa de estar yo afiliado a este partido, haya sido no tener unos padres que me hubiesen dado buenos consejos (soy Huérfano desde que era un niño), y yo que he tenido que buscarme la vida por todos los medios que me fué posible para lograr el sustento de los míos, he sido arrastrado por las predicaciones de los verdaderos dirigentes que para lograr mi adhesión no han vacilado en hacerme ofertas de empleos que retrasadas unas tras otras, me han conducido a que puedan considerarme traidor a mi Patria. Sostengo un hogar con mi mujer, un hijo y otro que está para venir al mundo, dos hermanitos míos huerfanitos confiados a mi custodia, y mis dos suegros ancianos a los que también sustentaba. V.E. sin duda, aún no sabiendo lo que es la vida en estas circunstancias, podrá suponer los apuros que he tenido que pasar en estos tiempos atroces en que solo tenía derecho a la vida los que estaban con los gobernantes. ¡No permita V.E. que el día de mañana puedan recordar mis hijos, que su padre murió bajo la acusación de ser lo que nunca fué ni tuvo intención de ser! Un mal español. Eso es horrible para mi.

Ya mi defensor en su defensa hace constar a que fué motivada la chiquillada que motivó mi expulsión de la escuela de marinería de Marín. Yo entonces era un verdadero niño (ahora tengo 26 años) y en cambio cuando fuí un poco mayor serví en el arsenal de Ferrol, para cumplir mis deberes militares; estuve como amanuense de la Habilitación, luego pasé a la escuadra donde presté los mismos servicios con el beneplácito de mis superiores, hasta que trasladado al Blas de Lezo, y naufragado este barco me reintegré a la vida civil, sin que en todo el tiempo que estuve en filas hubiese sido amonestado por mis superiores como lo demuestra la cartilla militar y los informes que de ello pueden dar las distintas dependencias en que estuve.

Una razón, falsa en absoluto, en que se funda la policía para tildarme de sindicalista es que desempeñé el empleo de encargado de un kiosco de periódicos en la estación. La necesidad me empujó a buscar este empleo, pues no tenía ninguno, pero nadie me exigió pertenecer a determinado sector. Además no creo que sea condición precisa para ese empleo el ser sindicalista. Yo durante el tiempo que estuve allí he vendido toda clase de periódicos (el Debate, El Siglo Futuro, El Liberal...etc), como se puede demostrar por una información pública. Tampoco hice ningún desfalco, pues tengo toda la documentación en regla a disposición de quien quiera comprobarlo. Que se pida informe sinó a los Juzgados de aquí a ver cuando he sido apercibido por alguno de ellos.

Quisiera también que se pidiesen informes de la Alcaldía para ver si yo he tenido alguna vez mala conducta. Sobre el mismo extremo, pueden informar los vecinos de las calles que habité yo. Figueroa, Sarmiento y Plaza de la Constitución.

Este sería el medio de esclarecer el hecho de que se me acusa sin justificación alguna de él, y yo me vería libre de esta ignominia que hoy me atenaza.

Siempre he sido enemigo de la violencia, jamás he sido detenido por la policía, ni he sido procesado, ni multado, y por eso la policía no habla sobre ese extremo. Por tanto soy opuesto a la resistencia que otros engañados opusieron a la acción libertadora del Ejército Español, que estoy convencido procurará al trabajador mas bienestar que la Dictadura. Yo he leído en la prensa hablar a los ilustres jefes del Ejército, ofrecer clemencia para los engañados que no hubiesen cometido algún crimen y castigo para los dirigentes que se lucran con la sangre derramada por los trabajadores. ¿He cometido yo algún crimen? Yo confío en esas promesas de clemencia y espero que para mi la habrá, como se que la hubo para otros aún en esta misma cárcel de Pontevedra, y que a mi lo mismo que a ellos se me comunicará el indulto.

Yo así lo espero en nombre de unos niños sin mas amparo que yo, de mis pobres hermanitos y del resto de mi familia, que siempre fué de derechas, tengo dos tíos curas fuera de Pontevedra. Y sobre todo lo espero de catolicismo y en nombre de la justicia que debe regir todos los actos de la Nueva España. Por esa España Grande, y que lo será mas cuanta menos sangre se derrame de sus hijos engañados.

Con todo respeto le pido nuevamente a V.E. que se digne ejercer la prerrogativa de proponer mi indulto a el digno Jefe del Estado.

Gracia que espera conseguir de V.E. el condenado.

Cárcel de Pontevedra a 11 de diciembre de 1936.


O informe do auditor oponse ao indulto e reafírmase en que se trata dun suxeito extremista, militante moi activo, destacado organizador con índice de acusada perigosidade.

miércoles, 13 de diciembre de 2023

Contra o esquecemento: Germán Fernández Gracia (1)

 

El día diecinueve y siguientes de julio pasado en esta Capital fué en donde con mayor virulencia opusieron resistencia a las fuerzas facciosas al movimiento nacional donde desde el Gobierno Civil, Cuartel General de los marxistas, se dirigió todo el movimiento revolucionario haciéndose disparos contra un hidro de la Base de Marín que al evolucionar por esta Capital, dirigía proclamas a los sediciosos para que se rindieran, y en este edificio del Gobierno Civil fué donde en aquellos días se ve actuando como dirigente de masas al procesado paisano GERMÁN FERNÁNDEZ GRACIA, el que servía de enlace entre el Comité revolucionario y los paisanos armados que transitaban por las calles de Pontevedra viéndosele asimismo dar órdenes a elementos revolucionarios para que se armen con el fin de hacer frente al Movimiento Nacional.

O parágrafo anterior, de confusa sintaxe, corresponde a un dos considerandos da sentencia que condenaba a morte a este vigués, domiciliado en Pontevedra, tras un consello de guerra ordinario por procedemento sumarísimo. Germán estaba casado con Carmen Abuín Díaz. Este consello, por un delito de rebelión, celebrouse o 10 de decembro de 1936.

O 25 de xullo fora presentado polo artilleiro Evaristo Vázquez na Delegación de Orden Público; o soldado fai constar que, dende o edificio de Teléfonos, fixérase un disparo “y como el que presenta vive en dicho edificio y es sujeto de tendencias extremistas muy significado procedió a su inmediata detención”. Pode apreciarse como unha simple suposición podía levar non só á detención dunha persoa senón a consecuencias, como veremos, moito máis graves.

Incóase a causa 1119/36 e comezan a aparecer os informes inculpatorios. A Guardia Civil considérao de dubidosa conduta e antecedentes e afirma que se adicaba a organizar as milicias comunistas, á venda de libros extremistas e que estaba afiliado ao partido comunista. A Comisaría considérao como un dos elementos marxistas máis destacados, que primeiramente fora sindicalista, logo de Izquierda Republicana e, como as normas deste partido lle parecían pouco extremistas, fundara o Partido de Juventud de Izquierda Republicana” (sic) de matiz comunista do que fora presidente.

Desde Marín, Francisco Bastarreche, director da Escuela de Tiro Naval na que Germán estivera como aprendiz de artilleiro, comunica que, no ano 1930, fora sancionado por desobedecer ao condestable de garda e que, posteriormente, decretárase a expulsión por fugarse da escola e permanecer ausente 5 días.

O instrutor afirma que non se puidera probar que Germán fose o autor do disparo, pois os propios soldados testemuñaran que non sabían nada dos feitos pero, dados os antecedentes, elevaba as dilixencias ao xeneral xefe da 8ª División.

A partir de aí os informes conteñen acusacións máis graves e cobran especial relevo pola súa gravidade as declaracións dos policías Castor Prieto e Antonio Iglesias, que coinciden case literalmente: mostrárase extraordinariamente activo entrando e saíndo continuamente no Goberno Civil, dirixente de grupos, enlace, fixera afirmacións de que había que buscar armas para a xente e que tiña unha manifesta perigosidade. O fiscal considérao 

un hombre peligroso para la vida social, que es un mal ciudadano, como fué un mal soldado durante el tiempo que permaneció en filas [...] Aunque no se prueba en autos que fuese el procesado quien lo hizo [o disparo] a súa conduta fai “suponer fundadamente que agredió al Ejército. (!!!)

Como podemos apreciar, diante da imposibilidade de probar a acusación pola que fora detido, desvíase o procedemento para centralo nas súas posicións políticas e nunhas declaracións duns policías que se basean en manifestacións que oíran pero non podían dicir a quen. Un caso máis que demostra que non se xulgaba polo que os reos fixeran senón polo que eran, polas ideas que representaban.

Da defensa e da petición de clemencia falaremos nunha próxima entrega.

Facer constar aquí que Germán Fernández Gracia, ao igual que a súa irmá Elvira, tiña un temperamento combativo, como demostrou na súa etapa de director do xornal Clarín ou como fundador, en 1932, dun curioso grupo denominado Vanguardia Izquierdista Anticlerical, que se dispoñía a “laborar por la redención moral de los españoles” e que admitía nas súas filas a membros de todos os partidos de esquerda republicana. Ocupou o cargo de secretario
xeral; como presidente figuraba, nin máis nin menos, que José Santiago Vaello Pastrana, que co tempo pasaríase a Falanxe e chegaría a responsable do seu sindicato (CONS) en Galicia. Vaello sería un dos protagonistas das actuacións máis violentas e corruptas da organización fascista.

Ás cinco da tarde do día 28 de decembro (día dos santos inocentes!), despois de rexeitar os auxilios espirituais, fusilan a Germán na avenida de Bos Aires. Entérrano en san Amaro na sepultura nº 8, zona 2ª e fila 1ª.

jueves, 30 de noviembre de 2023

Contra o esquecemento: Juan Nogueira Álvarez.

 

Juan Nogueira Álvarez nacera o 15 de Xaneiro de 1914 na parroquia de Montefurado, concello de Quiroga, era fillo de Benjamín e de Pilar e labrador de profesión; pertencente ao primeiro remprazo do ano 1935 estaba cumprindo o servizo militar no Rxto de Artillería nº 15 de Pontevedra co emprego de cabo.

Un ano despois do golpe militar, o 25 de agosto de 1937, chega ao cuartel pontevedrés unha denuncia, procedente do destacamento da Guardia Civil de Montefurado, acusándoo de ideas extremistas e de que nos primeiros días do “Glorioso Movimiento Nacional” destacara polo seu entusiasmo cara o “funesto Frente Popular”, participara no desarme de elementos dereitistas, ameazara a varias persoas e solicitara armas dos seus correlixionarios para defender o comunismo.

O 20 de xullo de 1936, Juan estaba de permiso en Montefurado e incorporouse ao servizo en Pontevedra cando tivo oportunidade de facelo ao restablecerse a comunicación ferroviaria a finais de xullo.

Ante a gravidade da denuncia as autoridades militares inician un procedemento sumarísimo (causa 1170/37) para comprobar os feitos. No interrogatorio Juan Nogueira nega as acusacións e sostén que non pertencía a ningún partido nin sociedade obreira e que os días en Montefurado pasáraos axudando a seus pais nas tarefas agrícolas. Manifesta que a súa familia fora ameazada polos esquerdistas.

As acusacións da Guardia Civil baseábanse en tres feitos que, ao interrogar as persoas denunciantes, podemos comprobar que non sucederon exactamente como conta a “benemérita”. A mestra Mercedes Fernández, casada cun tío de Juan, declara que este fora á súa casa para preguntar polo seu esposo dicíndolle: “Es para darle un paseo por el campo porque seguramente estará muy aburrido”. Como o buscado non estaba presente Juan marchou. Mercedes sabía que era de esquerdas pero non o consideraba extremista e 

probablemente nada bueno pretendía hacer con su tío Enrique, dado que por aquellas horas había bastantes hombres armados por el pueblo en aptitud (sic) de oponerse al Glorioso Movimiento Nacional. 

A ameaza era, polo tanto, unha mera suposición da súa tía, máxime cando non levaba ningunha arma e non ía acompañado. A señora Elena Checantini tamén recibira a visita do acusado preguntando polo seu home: 

no había hecho daño alguno a la declarante y a su familia, no sabe concretamente con que finalidad fuera esa mañana preguntando por Benjamín ya que en otras ocasiones había mostrado amistad. 

O comerciante Alberto Vicente González afirma que o vira na estación e que se dirixira cara unha máquina do tren que levaba asturianos que se dirixían a Ponferrada; Juan achegárase a eles dicíndolles: “si le daban un fusil que se marchaba con ellos a donde le indicasen” pero o denunciante non sabía o que fixera Juan e afirma que non lle merecía mal concepto.

Juan declara que só quería protexer a seu tío, que non fora á casa de Elena Checantini con quen a súa familia tiña inimizade por motivos económicos e, se ben recoñece que estivera na estación, asegura que non pedira armas a ninguén.

O informe do concello resulta significativo por como desmente o afirmado na acusación: 

es o era de ideas izquierdistas pero, ni antes del Movimiento Nacional ni cuando se inició este se sabe que haya cometido desmanes ni haya intervenido en ningún acto en contra de los vecinos ni contra la Fuerza Pública [...] aprovechó el primer tren que pasó por Montefurado para incorporarse a su Regimiento.

A pesar do relatado anteriormente que, polo menos, debería suscitar moitas dúbidas sobre a certeza ou gravidade das acusacións, o instrutor asume estas
e, o 30 de setembro de 1937, celébrase en Pontevedra o xuízo contra Juan Nogueira. A sentenza declárao culpable dun delito de adhesión á rebelión e aprecia perversidade no acusado polo que o condena a morte. Ás seis da mañá do 21 de xaneiro de 1938, despois de “reconciliarse” brevemente cun frade franciscano que o acompañaba, un piquete de forzas de seguridade mandadas polo sarxento José Jiménez fusílao na avenida de Bos Aires. Recibiu tres feridas de arma de fogo na rexión precordial. Ás once e media da mañá foi enterrado no cemiterio de san Amaro na sepultura nº 163, zona 2ª, fila 2ª, propiedade do concello. Vestía chaqueta escura, pantalón claro, camisa branca, zapatos negros e calcetíns castaños.

sábado, 11 de noviembre de 2023

Contra o esquecemento: Alberto Casal Dozo "O Rosquilleiro"

 

Cúmprense nestas datas 87 anos dos fusilamentos da Lomba (Gargallóns), na estrada de Xeve a Campo Lameiro; os corpos das vítimas foron transportados en carros e enterrados na foxa situada entre a igrexa e o cemiterio de santo André de Xeve. Un dos asasinados foi o natural de Castrelo (Cambados) Alberto Casal Dozo “O Rosquilleiro”. Alberto estaba conceptuado como suxeito de moi malos antecedentes, tomara parte activa en contra do “movimiento nacional” actuando como “cabecilla”. Os primeiros días tras o golpe estivo fuxido ata que o detivo a Guardia Civil e ingresou no cárcere de Ponte Caldelas o 14 de setembro do 36.

Procesárono na causa 199/37; por aquelas datas xa fora asasinado pero a instancias do xuíz instrutor, capitán Ángel del Río, que inquire o seu paradeiro, xérase unha serie de documentación que leva a coñecer as circunstancias en que se produciu a súa morte e a de varios compañeiros. Con motivo da detención do inspector provincial de prisións Fernando Lago Búa, a comisaría de policía redacta unha serie de notas reservadas sobre o acontecido na illa de san Simón; unha delas informa que:

 En el día once del mismo mes y año y también conducidos por oficiales de la Prisión a la cárcel de Redondela. GUMERSINDO GONZÁLEZ GONZÁLEZ, JOSÉ ROMERO CASTINEIRO (sic) ALBERTO CASAL DOZO, ÁNGEL RIAL VIDAL Y EDUARDO GARCÍA SANTOS. En la conducción del día once no fué sacado JOSÉ VÁZQUEZ INCÓGNITO por equivocación teniendo proyectado el señor Búa sacarlo al día siguiente pero no pudo llevarlo acabo por haberlo detenido.1

Esta equivocación salvou a vida ao veciño de Bouzas José Vázquez que foi xulgado e resultou con sobresemento. Sobre a veracidade da nota reservada hai abundante documentación: o xefe da prisión de san Simón, Pelegrín González, resposta ao instrutor militar indicando o traslado a Redondela 

obrando asimismo un recibo del Sr. Jefe de la referida prisión [Redondela] como de hacerse cargo de dicho recluso así como de varios más siendo estos entregados por el Oficial don Evelio Delgado [...] así también se expresa en el referido recibo que el objeto del ingreso en la dicha prisión fué para ser entregados dichos reclusos a la Guardia Civil para su traslado a la Prisión de Partido de la Cañiza.

O xefe da prisión de Redondela confirma que o día 12 forzas da comandancia da Guardia Civil de Pontevedra, mandadas polo garda Miguel Gómez [noutro documento figura como Miguel González], fixéranse cargo deles para o traslado.

Os cinco relacionados así como o tranviario Antonio Fariña Duque foron asasinados por forzas da Guardia Cívica e gardas civís; varias testemuñas que residían próximas ao lugar deron fe dos feitos e tamén da identidade dalgún dos “cívicos” participantes. Unha vez máis terxiversáronse as circunstancias dun “paseo” colectivo presentándoo como un intento de fuga individual dun preso; neste caso a Guardia Civil informou sobre Alberto dicindo que “dicho detenido y procesado fué muerto en Geve cuando intentaba fugarse de la fuerza que le conducía”. Tamén afirmaba que o cadáver fora entregado ao alcalde de Xeve e que se anotara no rexistro, extremos negados polo alcalde, Benito Rivas.

O 12 de novembro foi un día aciago para Pontevedra pois ,tamén nese día, foron fusiladas no alto da Caeira destacadas personalidades políticas e sociais, os coñecidos como “os dez do doce de novembro”.

1Nota reservada. Individuos que fueron sacados del Lazreto de San Simón.